Milletlerarası Tiyatro Enstitüsü, tüm dünyada tiyatro konusunda farkındalık oluşturmak gayesiyle 1961 yılında, 27 Mart’ı Dünya Tiyatro Günü ilan etti. Enstitü’nün Türkiye temsilciliği, her yıl bu tarihte bir bildiri yayımlayarak bizlere bu sanatı bir kere daha hatırlatıyor.
Bu yılın Dünya Tiyatro Günü ulusal bildirisini, sanatçı Tamer Levent kaleme aldı. Tiyatro hayatına, 1977 yılında Ankara Devlet Tiyatroları’nda oyuncu olarak başlayan Levent, yarım asra yaklaşan sanat seyahatinde çok sayıda oyun yazdı, yönetti ve oynadı. Sanatçı, Devlet Tiyatroları Opera ve Balesi Vakfı genel başkanlığı yaptığı devirde, ülke tiyatrosunun gelişmesi ve milletlerarası alanda tanıtılması maksadıyla çalışmalar yaptı.
Tamer Levent ile Dünya Tiyatro Günü’nde Türkiye tiyatrosunu konuştuk.
Tamer Levent27 Mart Dünya Tiyatro Günü. Bugün bir kutlama yapmalı mıyız?
Tabii ki kutlanmalı. Lakin bu kutlama, tiyatronun kıymetini, bedelini, kültürünü fark ettirecek bir kutlama olmalıdır. Tiyatro, gerecini toplumdan alır ve o malzemeyi kendi laboratuvarında işleyip insanlara bir şeyler anlatmak ister. Anlatmak istediğinin gerekliliğinin ve anlaşılmasının, anlaşılan kitle tarafından değerlendirilişinin konuşulmasına imkan veren bir kutlama olmalıdır. Bu farkındalığı geliştirmelidir.
Tiyatro ile bağlantınız yarım asır evvel başlıyor. Oyunculuk, müelliflik, direktörlük ile geçmiş, çoğalmış, çoğaltmış bir ömür. Siz, Tamer Levent’i Türkiye tiyatrosu içerisinde nereye koyuyorsunuz?
İnsanın kendisini koskoca Türkiye tiyatrosu içerisinde bir yere koyması biraz enteresan. Bunu daha evvel düşünmemiştim. Ben insan kıymetlerini manaya üzerine kendimde birtakım tesirler olduğunu düşünüyorum. Türkiye tiyatrosu içerisinde kendimi bir yere koymam gerekirse, oyuncu kavramının küçümsendiği, oyuncunun mahkemede şahitliğinin kabul edilmediği devirlerden geçerek geldiğimiz günümüzde, oyunculuğun bütün insanlığı ilgilendiren bir kavram olduğunu anlatmak isteyen bir kişi olduğumu söyleyebilirim. Bir oyuncunun rolünü oynarken o rolü tanıması üzere insanların da kendisini tanıması gerektiğini düşünüyorum. Bu misyonu yerine getirmek sevdasıyla oyunculuk yapıyorum, sinema sinemasında, dizide oynuyorum. Zira bunların hepsinin ortak yanı dramatik kökeni olması. Bu nedenle kendimi, oyunculuğun ezberci bir oyunculuk olmaması gerektiğini savunan bir kişilik yerine koyuyorum diyelim.
İzleyicilere tecrübeci diyorum ben. Deneyimciler olmasa tiyatro olmaz. Tiyatro zati onların hayatını sahneliyor. Oyuncularla, deneyimciler birebir yeri paylaşıp, tıpkı niyetleri birbirine alıp veriyorlar. O halde, birlikte gerçekleştirilen bu insani gelişmenin ismi da sanat olmalıdır. İnsan, bu seyahate bu vizyonla bakmaya başlarsa, daima farkında olarak kendini geliştirmeye yönelebilir. Fikirlerini de karamsarlık manasında değil yaratıcılık manasında geliştirir.
‘TİYATRO KENDİNİ GÜNCELLEMELİ’
Tiyatro, dünya kurulalı beri zorluklar içinde var olmaya çalıştı. Trajediden, zordan, adaletsiz olandan, savaştan güç alıp bu zorluklar içinde var oldu. Tiyatronun ortaya çıkışından yüzyıllar sonra dünya pek değişmemiş görünüyor. Sizce tiyatro nasıl bir yola girmiştir? Bulunduğumuz yüzyılda, tiyatronun varoluş maksadını nasıl tanım ederiz?
Tiyatronun özü dramadır. Yani durumdur. Tiyatro hayatın dramatize edilmiş oyunlaştırılmış, durumlaştırılmış halidir. Durumların incelenmesine de dramaturgi ya da durumoloji diyebiliriz. Buradan baktığımızda, beşerler mağara evresinde ses ve hareketle, taklitle, dramayla birbirlerine yaşadıkları durumları anlatıp bilgilerini, tecrübelerini paylaşıyorlardı. Tiyatro, dramayla başladı ve dramaların yan yana getirilmesiyle tiyatro oyunları ortaya çıktı, müelliflik ortaya çıktı, tiyatronun içerisindeki başka ögeler ortaya çıktı. Tiyatro, temelinde insanın kendisini söz etmesiyle ilgili aksiyonlarının başlatıcısı bir alan oldu. O halde bu dramanın daima gelişmesi gerekiyor. Örgün ve yaygın öğretim sisteminin artık drama metoduyla verilmesi gerekiyor. Zira tiyatronun aslı olan beşerler, ömür sahnesindeki beşerler değil mi? Tiyatro, onlardan aldığı dataları kendi laboratuvarında işliyor sonra tekrar onlara sunuyor ve onların değişip gelişmesine katkıda bulunuyor. Böylelikle süreç ve eser, tekrar süreç ve tekrar eser üzere ömür gelişme gösteriyor ve mağara periyodundan kalkıp bu günlere kadar gelebiliyoruz.
Tabii ki bu ortada insanlığın pek çok sorunu, olumsuz yanları kelam konusu. Lakin mağara döneminden kalkıp bugüne kadar gelen tek canlı da insan. Bunu da göz arkası etmemek gerekiyor. Hayatın yalnızca olumsuz yanlarını değil, olumlu yanlarını da yorumlayıp olumsuzla karşılaştırarak hangisinin tercih edilmesi gerektiğini fark ettirmek lazım. Aristo’nun sanat kavramını ölçme ve kıymetlendirme ünitesi olarak kullanırken bu ölçme ve değerlendirmenin gramları olarak yeterli, hoş ve doğruyu gösterdiğini düşünürsek; her tiyatro yapıtının düzgün, hoş ve hakikat sürecinde tartıya alınması gerekir. Natürel bu çağın gerçeklikleriyle, ömrün gelişip değişmesiyle bu üç kavram titizlikle incelenmeli ve olumlu-olumsuz yanlarıyla değerlendirilmeli ki hayatın gelişmesine katkıda bulunsun. Münasebetiyle, bizim tiyatroyu daha kolay, niyetsiz, çarçabuk yapılan bir iş üzere düşünmelerimizin modası geçti. Artık tiyatro Shakespeare’in dediği üzere o ayna tutma problemini daha net gerçekleştirebilmeli. Çağın gelişmeleriyle kendini güncellemeli. Ayna tutmak ne demek? İnsan, diğerleri tarafından eleştirilmekten pek hoşlanmayabilir. Ancak aynanın karşısına geçtiğinde kendi hoşluğu ve nahoşluğu karşısında olduğu için kendini eleştirir. Bu farkındalığın, ömür farkındalığı haline gelmesini ister tiyatro.
Dünya meselesiz, eksiksiz bir yer olsaydı, tiyatronun konusu ne olurdu?
Dünya sorunsuz bir yer olsaydı, tiyatro yeniden insanların daha sorunsuz bir ömür sürdürebilmeleri için o harikalık içindeki detayları bulup işleyebilirdi tahminen. İnsanın davranışlarının daha da gelişmesini sağlayabilirdi. Kim bilir, tahminen de bu manada gelişmiş insan, beynini, kendi kişiliğini, sanat niyetinin dürtüleriyle ve tecrübeleriyle kazandığı bilgilerini hayatın gelişmesi ve değişmesi bakımından çok daha süratli kullanabilir; tabiatta üstün nitelikleri olan bir yaratığa dönüşebilirdi. Onu hayal etmek istiyorum. Vakit zaman düşünüyorum, köy enstitüleri açık kalsaydı bugün Türkiye nasıl bir ülke olurdu, dünyada ne kadar tesirli olurdu? O vakit coğrafya mukadderat olmaktan çıkar da beşerler kendi bahtını tayin mi etmiş olurdu? Bir tiyatrocu bunları düşünerek yapıtı yazmalı, sahneye koymalı, oynamalı sonra da karşılıklı etkileşim basamağında, yapıtıyla toplumun kurduğu empatiyi ölçebilmelidir. Bu özelliklere sahip olan tiyatro, o vakit harika işler yapardı.
Galileo Galilei oyunundan Tamer Levent‘TİYATRO YASASI ÇIKMALI’
Tiyatromuzun oyuncuları, direktörleri, teknik takımları 2024 yılında memnun mu? Perdenin ardında, kuliste, sanat ortamımızdan memnun olan, yaptığı işten tatmin olan beşerler olduğunu söyleyebilir miyiz?
Dram ve drama bir durum olarak algılanmadığı vakit tiyatronun ömürle gestus ve organik bağı çerçevesinde bir kültür oluşması çok zordur. Bu kültürün oluşması için tiyatronun drama olarak bütün insanlığın içinde olduğu bir aksiyon olduğu anlaşılmalı. Bunun profesyonel maksatlarla yapıldığı zamanlardaki tesirinin ve faydasının ne olduğu anlaşılmalı. Bu anlaşılmadan sonra da tecrübeci ve tiyatrocu olarak algıladığımız bireyler birlikte bir hayatın paylaşılması konusunda karşılıklı etkileşim içerisinde çalışmalar yapmalı. Hala yaşanmış öykülerden yapılan oyunlar ya da senaryolar yaygınlaşmadı. Bu mevzuda kıymetli bir gayret yok. Brecht, ömrün tiyatrodan çok daha absürt olduğunu söyler ve keşke ömürden jestler ve öyküler alıp tiyatroda uygulayabilsek der. Bunu yapmamız gerekiyor.
Bir de meslek olarak tiyatro yapan bireylerin meslek tariflerini yaparak, maddelerinin çıkarılmasını sağlamak lazım. Tiyatrocu bunu daima hükümetlerden beklerse, kendisinin onlardan daha maharetsiz olduğunu kabul etmiş olur, mesleğine de sahip çıkmaz. Halbuki, oyun müellifi, oyuncu, direktör, ışıkçı, tiyatronun bütün takımlarının meslek tarifleri yapılmalı ve özlük hakları olmalıdır. Ödenekli tiyatrolarda bu haklar üzerinden beşerler çalıştırılırken, özel tiyatrolarda da bu kültür desteklenmeli. Alandaki meslek tariflerine uygun kültürün gerektirdiği bir hukuk oluşturulmalıdır. Bu hukukun ülkemizde şimdi gereğince oluşmadığını düşünüyorum. Bu hukuk oluşmadığı sürece kültürünün de gerçek manasıyla oluşabileceğini sanmıyorum.
Tiyatro sahnesini besleyen bir dizi kesimi var. Seyirci, kimi oyunlara, oyuncularını televizyondan tanıdığı için ilgi gösteriyor. Siz de dizi kesiminde çalışan biri olarak, izleyicinin bu eğilimini nasıl değerlendirirsiniz?
Ticari bakıldığında, tiyatro oyunlarında tanınmış oyuncuların oynaması, oyunlara daha çok izleyici geleceği fikrini yaratıyor. Fakat yeterli yazılmış bir oyun, o oyunu titizlikle, sanat itinasıyla çırpınarak, taviz vermeden sahneleyen direktör ve oyuncu, kesinlikle beğeni kazanıyor. Ortaya koyulan işte, toplumun toplumsal ve ruhsal yapısından da haberdar olmak kaidesiyle tabii! Bazen şematik olarak dizilerde tanınmış bir oyuncuyu oynatıp, başarılı olmayan oyunlar da olduğunu görüyoruz. O halde orada klişe bir yaklaşıma gerek yok. Temel işin bütünlüğüne bakmak gerekir. O bütünlükte de tiyatronun, olması gereken terminleriyle, tarifleriyle ve o tariflerinin içeriklerine uygun davranışlarla, çalışma biçimleriyle ve sanat kavramının da bir meslek değil bir niyet biçimi, bir sorumluluk anlayışı olduğunu bilerek oyunları gerçekleştirdiğimiz sürece, klişe yaklaşımlara gerek kalmayacaktır. Alışılmış yeterli oyuncuyu da kabul etmek gerekir.
‘TİYATROYA DIŞARIDAN BAKILIYOR’
Seyircimiz tiyatroya nereden bakıyor, onu nereye koyuyor ve onu nasıl bir ‘doğru’yla yorumluyor sizce?
Benim tecrübeci dediğim küme, tiyatroya şimdi dışarıdan bakıyor. Tiyatro aslında bir alan demek. Tecrübeci o salona girdiğinde, o dramanın faal bir iştirakçisi olduğunu ve o iştirak içerisinde sahnedekilerle nasıl bir bağlantı içerisinde olacağını da bilmesi lazım. Ancak tecrübeci üzere değil de seyirci üzere davranırsa, yaşama da seyirci üzere davranıyor esasen. Yaşama seyirci kalmamak lazım, yaşama katılmak lazım. Yaşama nasıl katılıyorsa, sahnede izlenen dramanın aktivitesine, aksiyonuna da o denli katılması gerekir. Bu bir kültürdür. Bu kültür geliştiğinde toplumsal ömrün kültürü de gelişir. O vakit beşerler izleyici değil tecrübeci olur. Tecrübelerinden çıkardığı sonuçlarla da biraz daha gelişmesi gerektiğini anlar ve her periyoda uygun gelişme taleplerinde bulunarak, tecrübelerini zenginleştirerek gelişmesini sürdürür. Onun için bu bütüne sanat diyoruz biz. Deneyimcilerin, kendisini geliştirmek için gereksinimi olan avadanlıklardan biridir tiyatro. Bu avadanlıkların her birisinin kavramsal tariflerinin hakikat olarak yapılıp, yaşama olan katkılarının en verimli formda gerçekleşmesini sağlayacak sistemler kurulması gerektiğini düşünüyorum.
Bu 27 Mart’ta, Türkiye tiyatrosunu tiyatro tarihinden bir oyun olarak değerlendirseydik, hangi oyun olurdu?
Müsahipzade Celal’in “Aynaroz Kadısı” isimli oyunu. ‘Aynoroz Kadısı’nı bugünkü tiyatro anlayışıyla yönetip sahneye taşırsak, enteresan bir oyun ortaya çıkabilir.
