Ege Üniversitesi (EÜ) Etnografya Müzesinde, “Müze Söyleşileri” kapsamında “Çalgı Koleksiyonculuğu, Çalgıların Sınıflandırılması ve Müzecilik” söyleşisi düzenlendi.
EÜ Sıhhat Kültür ve Spor Daire Başkanlığı tarafından düzenlenen ve moderatörlüğünü EÜ Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Kısmı Öğretim Üyesi Doç. Dr. Haluk Sağlamtimur’un yaptığı söyleşinin konuğu koleksiyoner Prof. Dr. Feza Tansuğ oldu. Söyleşiye, EÜ Etnografya Müzesi Müdürü Dr. Öğr. Üyesi Dilek Maktal Canko, akademisyenler, koleksiyon meraklıları ve öğrenciler katıldı.
Söyleşi öncesi Prof. Dr. Feza Tansuğ’un özgeçmişini iştirakçilerle paylaşan Doç. Dr. Sağlamtimur, “Bugün konuğumuz olan Sayın Prof. Dr. Feza Tansuğ, Türkiye’nin önde gelen müzik uzmanlarından birisi. Tansuğ, ABD’nin çeşitli üniversitelerinde Antropoloji ve Etnomüzikoloji eğitimi aldı, İstanbul’da ve Orta Asya’da alan araştırmaları gerçekleştirdi. Prof. Dr. Feza Tansuğ, Etnografya Müzesinin kuruluş basamağında bedelli çalgı koleksiyonunu müzemize bağışlayarak, müzemizin kuruluşuna büyük katkı sağladı. Bu vesileyle, müzemizin kuruluşunda büyük emeği geçen pahalı hocamıza Ege Üniversitesi ismine teşekkürlerimi sunuyorum” dedi.
2011 yılında çalgı koleksiyonundan diğer çeşitli etnografik nesneler de bağışladığını söyleyen Prof. Dr. Tansuğ, “Ege Üniversitesi’ndeki öğrencilik yıllarından beri dünyanın pek çok bölgesinden çalgı toplayıp biriktirmeye başladım” dedi.
“Müzelerde çalgılar belli kriterlere nazaran sınıflandırılıyor”
Prof. Dr. Tansuğ, “Etnolojik literatür, çalgılara ait aldatıcı ya da muğlak sözlerle doludur ve alan derlemecisinin raporunun son kelam olduğu müzelerde, etiketler en anlamsız tabirleri taşır. Gerçek tanımlama ve isimlendirme, çeşitli tipler hakkında en temel kriterlerin bilinmesini gerektirir. Bu da, bir müzeye yapılacak bir ziyaretin de göstereceği üzere, nadiren yerine getirilen bir koşuldur” diye konuştu.
Çalgılarda sınıflandırma dizgelerini de anlatan Prof. Dr. Tansuğ, Erich M. von Hornbostel ve Curt Sachs’ın “Çalgıların Sınıflandırılması başlıklı makalesi birinci kere 1914 yılında Almanca olarak bir etnoloji mecmuasında yayımlandı. Bu pahalı çalışma ne yazık ki bugüne kadar Türkçe’de yayımlanmadı. Çalgıları sınıflandırma dizgelerinden hiçbiri Hornbostel ve Sachs’ınki kadar uzun ömürlü olamadı ve bu sınıflandırmanın yerini alamadı. Hornbostel ve Sachs’ın bu dizgesi yeniliğini biraz olsun yitirmediği üzere gelecekte de yitireceğe benzemiyor” dedi.
“Sistematik düzenleme ve terminoloji önemli”
Prof. Dr. Tansuğ, “Bu dizgenin kendi savlarının yanı sıra, yazının müzeciler ve koleksiyoncuların baştan sağma sınıflandırma formülleriyle ilgili getirdiği tenkitler günümüzde de 110 yıl evvel olduğu kadar geçerli. Bununla birlikte, bu çalışmaya da çeşitli tenkitler yöneltilmiş, kimi yerlerinde değişiklik yapılması istenmiştir. Hatta muharrirler da kendilerini 1914’te yazdıklarıyla kısıtlandırmamış, ileride yine gözden geçirilmesi gereken noktaların altını çizmişlerdir. Bu tenkitlerin kıymetli bir kısmına Jaap Kunst’un ‘Ethnomusicology’ ve Laurence Picken’ın ‘Folk Musical Instruments of Turkey’ isimli yapıtlarında değinilmiştir. Çalgıların sistematik olarak düzenlenmesi, en başta müzikologları, etnomüzikologları ve etnolojik koleksiyon ve kültür tarihi müzeleri yetkililerini ilgilendirir. Ne var ki, sistematik düzenleme ve terminoloji, sırf gereç koleksiyonları için değil, bunların incelenmesi ve yorumlanması için de gereklidir. Bir çalgıdan, değerli noktaların farkında olmaksızın, canının istediği rastgele bir isimle bahseden bir kişi, büyük bir karışıklığa neden olacaktır ve bu çalgıya hiç değinmemesi yeğdir” dedi.
“Ulusların çalgı sınıflandırmaları farklılık gösterebilir”
Bir sınıflandırma sisteminin pratik faydaları olduğu kadar teorik avantajları olduğunu da belirten Prof. Dr. Tansuğ, “İlk bakışta birbirleriyle son derece ilgisiz üzere görünen objeler, keşfedilen yeni genetik ve kültürel bağları sayesinde bir ortada sınıflandırılabilir. Burada, her vakit, sistemin temelinin dayandırıldığı ölçütün geçerliliğinin sınanması yol gösterici bir vazife üstlenecektir. Kabul edilebilir bir sınıflandırma sisteminin yenmesi gereken zorluklar son derece büyüktür, zira aşikâr bir periyoda yahut ulusa uyan bir sistem, tüm vakit ve ulusların çalgı cephaneliği için bir temel oluşturmaya uygun olmayabilir. Evvelden Çinliler, sınıflandırmalarını kullanılan gereç temeline dayandırarak, çalgıları kilden, kamıştan, taştan, ağaçtan, sukabağından, bambudan, deriden ve ipekten yapılan çalgılar olarak ayırıyorlardı” diye konuştu.
“Victor Mahillon, Erich M. von Hornbostel ve Curt Sachs”
Etnografya Müzesi’ne bağışladığı çalgıların bir kısmını dinleyicilere gösteren Prof. Dr. Tansuğ, “Organoloji yani çalgıbilim artık, bildik sınıflandırmaların yetersizliği karşısında yapılabilecek itirazlara aşinadır ve bahsin uzmanları, 150 yıldır daha tatmin edici sınıflandırmalar elde edebilmek için pek çok teşebbüste bulunmuşlardır. Şu ya da bu koleksiyonun kimi özellikleri için hazırlanan özel sınıflandırmalar bir yana, 110 yıl öncesine kadar kataloglarda daha çok Victor Mahillon’un, Brüksel Konservatuvarı Müzesi’nin açıklamalı kataloğu için hazırladığı ve 1888 yılından itibaren kullanılan sistem benimsenmiştir. Mahillon, titreşen gövde özelliğini, sınıflandırmasının birinci unsuru olarak kabul etti. Mahillon üzere Hornbostel ve Sachs da, ses üretiminin fizikî özelliklerini sınıflandırmalarının en değerli unsuru olarak kabul ettiler fakat daha bu noktada bile zorluklarla karşılaştılar, zira akustik fizik o güne kadar gerekli ön araştırmaların sadece küçük bir kısmını tamamlamıştı” dedi.
Prof. Dr. Tansuğ, “Sınıflandırmalarda genellikle, sistemdeki ayrımların sıralanmasının belirli başlıklarla, bilhassa zooloji ve botanikte olduğu üzere, sınıf, çeşit, familya, cins, çeşit, türev sözleriyle belirtilir. Çalgı çalışmasında Mahillon kendisi de bu muhtaçlığı hissetmiş ve bunu sınıf, kol, kısım, alt-kısım tabirleriyle karşılamıştır. Hornbostel ve Sachs, genel tipolojik başlıkların en baştaki ana kümelerle sonlandırılması gerektiğini öne sürdüğü halde, tekrar de Mahillon’un yaptığı üzere, dört ana kümeden sınıf, daha sonraki alt ayrımlardan alt sınıf, daha sonrakinden çeşit ve sonrakinden alt çeşit olarak yer vermişlerdir. Genel olarak, Hornbostel ve Sachs alt ayrımlarını, öznel tercihlerden kaçınarak ve çalgının kendisi ile uğraşmayı bir kenara bırakarak, çalgıların sadece görünür biçimlerinden anlaşılabilecek özelliklerine dayandırmaya çalışmışlardır. Burada sırf müze yetkililerinin değil birebir vakitte alan araştırmacılarının ve etnomüzikologların da gereksinimlerinin göz önünde bulundurulması gerekmiştir. Alt ayrımları, kültürel tarih ve detayların gözlemlenmesi için kıymetli göründüğü noktaya kadar taşımışlardır” diye konuştu.
Konuşmasını müzik görüntüleriyle zenginleştiren konuk Prof. Dr. Feza Tansuğ’a aktiflik sonunda Etnografya Müzesi Müdürü Dr. Öğr. Üyesi Dilek Maktal-Canko tarafından teşekkür evrakı takdim edildi.
Kaynak: (BYZHA) Beyaz Haber Ajansı
